Wielcy polscy chemicy – wszystko, co trzeba wiedzieć o ich dokonaniach

Historia polskich chemików i ich najważniejszych odkryć

Od czasów, gdy w 1807 roku powstał pierwszy na ziemiach polskich podręcznik do nauki chemii, napisany przez Jędrzeja Śniadeckiego, praca chemików zmieniła się diametralnie. Obecne, ultranowoczesne laboratoria oraz centra badawcze, wspierane innowacyjnymi technologiami i zaawansowanym sprzętem, dają nieporównywalnie większe możliwości, niż te, którymi dysponował uznawany za ojca polskiej chemii, autor podwalin krajowej terminologii chemicznej. Naukowy dorobek Śniadeckiego stanowi inspirację dla wielu innych, wybitnych naukowców, takich jak twórca przemysłu naftowego Ignacy Łukasiewicz, czy odkrywczyni dwóch promieniotwórczych pierwiastków i pierwsza w historii kobieca noblistka – Maria Skłodowska-Curie.

Skala dokonań polskich naukowców najlepiej widoczna jest z perspektywy czasu. Dziś nie wyobrażamy sobie podbojów kosmosu bez paliwa rakietowego, w którym funkcję utleniacza pełni skroplony tlen, po raz pierwszy uzyskany w tej postaci w 1883 roku przez Karola Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego. Z kolei poznanie struktury hemoglobiny – jednego z najważniejszych składników krwi – nigdy nie byłoby możliwe, gdyby nie opracowanie wzoru chemicznego heminy, dokonane przez Marcelego Nenckiego i Jana Zaleskiego. Byli oni czołowymi przedstawicielami tzw. Szkoły Polskiej – skupionej wokół chemii organicznej grupy naukowców, w której ważną postacią był również Leon Marchlewski. W 1898 roku Skłodowska-Curie wraz z mężem odkrywają rad oraz polon, a ich badania nad promieniotwórczością dają początek zupełnie nowej dziedzinie, zwanej radiochemią.

Początek XX stulecia to niezwykle udany okres dla polskich chemików. Słynny naukowiec, a także późniejszy prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki opracowuje metodę otrzymywania kwasu azotowego z powietrza, a Kazimierz Funk kładzie podwaliny nauki o witaminach, wyodrębniając pierwszą witaminę B1. Polacy odnoszą sukcesy także na polu chemii jądrowej (prawo przesunięć promieniotwórczych, odkryte przez Kazimierza Fajansa), czy w dziedzinie półprzewodników (osiągnięcia Jerzego Czochralskiego w zakresie wytarzania dużych kryształów metali).

Obecnie Polacy również odnoszą znaczące sukcesy w wielu dziedzinach, takich jak: chemia koordynacyjna i metaloorganiczna, chemia ciała stałego czy krzemianów. Polscy chemicy i ich odkrycia cenione są na całym świecie również za swoją działalność w dziedzinie inżynierii materiałowej, zajmującej się projektowaniem tworzyw o zwiększonej wytrzymałości czy materiałów o charakterze biodegradowalnym.

Biorąc pod uwagę zarówno znaczące różnice w nakładach na badania naukowe pomiędzy Polską, a najbogatszymi krajami świata, jak i sam fakt, że pod względem liczebności nasz kraj zajmuje dopiero 35. miejsce na świecie, dokonania polskich chemików zasługują na uznanie. Pod względem liczby specjalistycznych publikacji przypadających na 1 naukowca w dziedzinie chemii, nasz kraj zajmuje doskonałe, 11 miejsce.

Najsłynniejsi polscy chemicy – sylwetki, które zna cały świat

Biorąc pod uwagę prestiż, jakim cieszą się na świecie sławni polscy chemicy, warto bliżej poznać ich życiorysy, a także naukowe osiągnięcia. Przedstawiamy sylwetki najsłynniejszych naukowców, tworzących podwaliny pod polski i światowy przemysł chemiczny.

Ignacy Łukasiewicz

Urodzony w 1822 roku Ignacy Łukasiewicz był polskim chemikiem i farmaceutą oraz jednym z twórców przemysłu naftowego. Za jego najgłośniejsze osiągnięcie uznaje się wynalezienie lampy naftowej, jednak warto wspomnieć również o innych dokonaniach tego wybitnego naukowca. W 1852 roku przeprowadza pierwszy udany proces rafinacji ropy naftowej, rozdzielając ją od zanieczyszczeń chemicznych. W trakcie prowadzonych przez siebie badań doszedł do wniosku, że mieszanina wrząca wydziela parę o innym składzie niż ciecz. Skraplanie pary pozwala uzyskać kilka frakcji destylatu, różniących się między sobą składem chemicznym. W ten sposób otrzymuje naftę, a więc ciepłą frakcję ropy, o temperaturze wrzenia w przedziale 150-320ºC. Odkrycie przynosi mu międzynarodową sławę.

Po wynalezieniu paliwa, Łukasiewicz stara się znaleźć dla niego użytkowe zastosowanie. Początkowo wykorzystuje je do zasilania lamp olejowych, jednak szybko orientuje się, że ich konstrukcja nie jest przystosowana do nafty. Konstruuje więc lampy naftowe, które początkowo wykorzystuje do oświetlania zatrudniającej go apteki, a w 1853 wprowadza je do lwowskiego szpitala.

Ignacy Łukasiewicz to nie tylko wybitny polski chemik ze znaczącymi dokonaniami, ale także wielki patriota. Aktywnie działa w organizacjach, partiach politycznych, a także ruchach niepodległościowych. Za swoją działalność zostaje aresztowany w 1846 roku. Z więzienia wychodzi 27 grudnia 1847 r. Umiera w 1882 roku, jako twórca pierwszej w Polsce rafinerii ropy naftowej, inicjator powstania kilku kopalni nafty, m.in. w Gorlickiem, Beskidzie Dukielskim czy Bóbrce, a także fundator zakładów leczniczych, kaplic oraz innych obiektów na rzecz miejscowej ludności.

Ignacy Mościcki

Pisząc o wielkich polskich chemikach i ich dokonaniach, nie sposób pominąć Ignacego Mościckiego, który oprócz niewątpliwych zasług dla świata nauki, był także czołową postacią polskiej sceny politycznej okresu dwudziestolecia międzywojennego. Prezydent RP w latach 1926-1939, do czasu internowania w Rumunii we wrześniu 1939 roku. Studiował chemię na Politechnice w Rydze oraz w Technical College w Finsburry. Był wykładowcą na Uniwersytecie we Fryburgu a od 1912 roku przewodniczącym Katedry Elektrochemii i Fizyki Politechniki we Lwowie, by w późniejszym okresie zostać mianowanym na rektora uczelni. Ostatnie lata swojego życia, od grudnia 1939 roku do października 1946 roku spędził w Szwajcarii. Zmarł w Versoix niedaleko Genewy w wieku 79 lat.

Naukowa kariera Mościckiego, poza budowaniem uznanego autorytetu akademickiego skoncentrowana była również na budowie polskiego przemysłu chemicznego. To on założył Państwowe Zakłady Związków Azotowych w Tarnowie oraz walnie przyczynił się do powstania zakładów w Mościcach i Chorzowie. Zasłynął m.in. metodą otrzymywania z powietrza i wody kwasu azotowego (HNO₃), powszechnie wykorzystywanego dziś m.in. przy tworzeniu nawozów, w procesach nitrowania oraz obróbki metali, czy produkcji materiałów wybuchowych.

Maria Skłodowska-Curie

Trudno wyobrazić sobie jakiekolwiek zestawienie sławnych polskich chemików i ich dokonań bez uwzględnienia w nim Marii Skłodowskiej-Curie. Ta wybitna naukowczyni, która większość swego życia spędziła we Francji, gdzie wspólnie z mężem Piotrem Curie prowadziła swoje najważniejsze badania, zapisała się złotymi zgłoskami nie tylko w historii polskiej, ale także światowej nauki. Jej odkrycia zasługują na odrębny, obszerny artykuł, jeśli jednak mielibyśmy wymienić wyłącznie te najważniejsze, to na liście z pewnością znalazłyby się:

• odkrycie dwóch promieniotwórczych pierwiastków: radu oraz polonu,
• Nagroda Nobla z fizyki (1903) za udział w odkryciu promieniotwórczości naturalnej,
• prowadzenie badań nad promieniotwórczością rud uranowych,
• doświadczenia na temat radioaktywności polonu, radu, izotopu toru,
• uzyskanie radu w postaci metalicznej (Nagroda Nobla z chemii w 1911 roku).

Była pierwszą kobietą, która uzyskała tytuł profesora na Sorbonie, czyli prestiżowym Uniwersytecie Paryskim, gdzie wcześniej studiowała, łącząc naukę z pracą w roli korepetytorki. W 1893 roku uzyskuje licencjat z fizyki, rok późnej z matematyki. W 1895 roku wychodzi za mąż za Piotra Curie, z którym łączy ją nie tylko głębokie uczucie, ale również wspólne zainteresowania naukowe. To z jej inicjatywy w Warszawie powstaje Instytut Radowy, powołany 29 maja 1932 roku – na dwa lata przed śmiercią podwójnej noblistki, która umiera na białaczkę, spowodowaną wieloletnimi badaniami nad substancjami radioaktywnymi. Maria Skłodowska-Curie do dziś uznawana jest za jednego z najwybitniejszych polskich naukowców, a jej imieniem nazwano dziesiątki szkół, liczne instytuty badawcze, a także założony w 1944 roku w Lublinie Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, czyli popularny UMCS.

Kazimierz Funk

Inny wybitny polski chemik, jakim bez wątpienia był urodzony w 1884 roku Kazimierz Funk, znany jest przede wszystkim jako pionier nauki o witaminach. Jest też autorem samego terminu „witamina”, pochodzącego od łacińskiego „vita”, oznaczającego życie. Związki te, niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, pochodzą przede wszystkim z pożywienia roślinnego oraz zwierzęcego. Kazimierz Funk zasłynął m.in. tym, że wyodrębnił czystą witaminę B1 z otrębów ryżowych oraz wyizolował kwas nikotynowy, będący pochodną pirydyny. Podczas swojej bogatej kariery naukowej zajmował się także chorobami nowotworowymi oraz prowadził badania nad hormonami płciowymi.

Karol Olszewski i Zygmunt Wróblewski

Karol Olszewski to z kolei polski chemik, kriogenik oraz fizyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, urodzony w 1846 roku. Za jego największe osiągnięcie uznaje się skroplenie tlenu oraz azotu, czego dokonał wspólnie z Zygmuntem Wróblewskim w 1883 roku. Wróblewski przed objęciem katedry fizyki na UJ przebywał w Berlinie, Strasburgu i Paryżu, gdzie zgłębiał wiedzę dotyczącą skraplania gazów. Po powrocie na ziemie polskie Wróblewski dokonał m.in. zestalenia alkoholu, dwutlenku oraz węgla, a także dokonał obliczeń stałych krytycznych wodoru. Po jego śmierci w 1888 roku Olszewski nadal kontynuował swoje badania dotyczące skraplania gazów. Wspólnie z Wiliamem Ramsayem skroplili oraz zestalili argon, co oficjalnie potwierdzono przez Royal Society w Londynie. Olszewski zmarł w 1915 roku w swoim krakowskim gabinecie.

Inni znani polscy chemicy

Poza wyżej wymienionymi naukowcami warto również wspomnieć o kilku innych, znakomitych osobistościach ze świata nauki, takich jak:

• Zofia Jerzmanowska – prowadząca badania w obszarze chemii organicznej i fitochemii,
• Aleksander Wiesław Zamojski – pracował m.in. nad określeniem struktury antybiotyków
• Wanda Polaczkowa – zajmująca się m.in. aminoalkoholami,
• Osman Achmatowicz – profesor chemii organicznej specjalizujący się w m.in. w chemii cukrów, stereochemii oraz nomenklaturze chemicznej,
• Stanisław Kostanecki – profesor uniwersytetu w Bernie, jeden z najwybitniejszych polskich chemików-organików, autor ok. 200 prac naukowych,
• Leon Paweł Marchlewski – rektor uniwersytetu Jagiellońskiego, trzykrotnie nominowany do Nagrody Nobla, autor licznych badań z zakresu chemii organicznej i nieorganicznej, technologii chemicznej oraz biochemii,
• Przemysław Mastalerz – profesor Politechniki Wrocławskiej, specjalista w bioorganicznej chemii fosforu.

Wybitni polscy chemicy a rozwój przemysłu chemicznego w Polsce

Lata narodzin przemysłu chemicznego oraz jego dynamicznego rozwoju przypadają w naszym kraju na okres dwudziestolecia międzywojennego. To wtedy na terenie całego kraju powstawać zaczęły pierwsze rafinerie, zakłady nawozowe, fabryki farb, lakierów oraz barwników, a także materiałów wybuchowych. Równocześnie w siłę rosła branża farmaceutyczna wspierana przez prężnie rozwijające się instytucje naukowe oraz specjalistów z zakresu biochemii i chemii organicznej. Okresu pierwszego rozkwitu branży chemicznej nie sposób nie powiązać z przypadającymi na ten czas wielkimi dokonaniami przytoczonych w tym tekście znanych polskich chemików. Kolejny czas dynamicznego rozwoju branży przypadł na lata 50-70. ubiegłego wieku, kiedy to dynamika rozwoju przemysłu chemicznego była aż 1,5-krotnie większa od dynamiki wzrostu polskiego przemysłu ogółem.

Mimo nadal zauważalnych dysproporcji pomiędzy Polską, a czołowymi krajami świata w zakresie wysokości nakładów na badania naukowe, również dziś krajowi naukowcy nadają ton dynamicznie rozwijającej się branży. Współczesne firmy z sektora chemicznego coraz mocniej inwestują w nowoczesną infrastrukturę, co pozwala im skutecznie konkurować z czołowymi producentami produktów chemicznych z całego świata.

Sektor chemiczny tworzy dziś ponad 300 000 miejsc pracy, co stanowi 11% zatrudnienia w ogólnokrajowej produkcji przemysłowej. Nasze eksportowe marki, ze względu na wysoki stopień specjalizacji oraz dostęp do najnowocześniejszych technologii niejednokrotnie wskazywane są jako wzory do naśladowania, a także liderzy swoich branż w obszarze całej środkowo-wschodniej Europy. Ścisła współpraca nauki z biznesem to jeden z kluczowych czynników, które umożliwiły wypracowanie naszym firmom tak silnej pozycji i wysokiej konkurencyjności.